Η μονή Βατοπαιδίου αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα του μοναχισμού της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Απέκτησε αίγλη και πλούτο, μεγαλοπρεπή κτίρια, κειμήλια ανεκτίμητης αξίας και μεγάλης ιστορικής σημασίας έγγραφα. Όμως δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί απλά ως μνημείο ή ως κιβωτός κειμηλίων αμύθητης αξίας, γιατί έχει μια συνεχή και αδιατάρακτη ιστορία χιλίων χρόνων αναλλοίωτης πνευματικότητας. Εδώ έζησαν πολλοί άγιοι, την επισκέφτηκαν πολλοί λόγιοι ανά τους αιώνες και η επιρροή της ήταν πολύ μεγάλη σε όλο το χώρο της ορθόδοξης εκκλησίας.
Σύμφωνα με την παράδοση η μονή κτίστηκε από τον αυτοκράτορα Μεγάλο Θεοδόσιο και τους γιούς του, Αρκάδιο και Ονώριο, για τη διάσωση του Αρκαδίου από θαλάσσιο πνιγμό με την αόρατη μεταφορά του από τη Θεοτόκο στα παράλια της μονής, κοντά σε μια βάτο, κοντά σε ένα ναό που είχε ιδρυθεί από τον Μέγα Κωνσταντίνο και είχε καταστραφεί από τον Ιουλιανό τον Παραβάτη.
Η μονή καταστράφηκε τον 10ο αι. και οι τρεις ασκητές Αθανάσιος, Αντώνιος και Νικόλαος, που εστάλησαν από τον Άγιο Αθανάσιο της Μεγίστης Λαύρας, την ανακαίνισαν το 972 με δικές τους δαπάνες και προσωπική εργασία.
Τα επόμενα χρόνια η μονή γρήγορα απέκτησε μεγάλη ακμή και το 1045, όταν συντάχθηκε το τυπικό του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Μονομάχου, η Μονή Βατοπαιδίου αναφέρεται δεύτερη στη σειρά κατά την ιεραρχία των μονών του Αγίου Όρους, μετά τη Μεγίστη Λαύρα.
Μεταξύ των αγίων, που ανέθρεψε η μονή, είναι ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και ο ιδρυτής του Σερβικού κράτους Στέφανος Νεμάνια, που μετονομάστηκε Συμεών, ο άγιος Σάββας, όπως μετονομάστηκε ο γιος του πρίγκιπα Ράστκο, και ο άγιος Μάξιμος ο Βατοπαιδινός ή Γραικός, που υπήρξε ο φωτιστής των Ρώσων.
Την εύνοιά τους προς τη μονή επέδειξαν με πολλές χορηγίες πολλοί αυτοκράτορες του Βυζαντίου, όπως ο Κωνσταντίνος Θ’ ο Μονομάχος,(1042-1055), Ο Μιχαήλ Ζ’ (1071-1078), ο Αλέξιος Α’ ο Κομνηνός (1081-1118), ο Ανδρόνικος Β’ ο Παλαιολόγος (1282-1328) και ο Ιωάννης ο Καντακουζηνός (1347-1354)
Αρκετοί επίσης Σέρβοι ηγεμόνες, όπως ο Στέφανος Δουσάν (1331-1355) και άλλοι, έδειξαν το ενδιαφέρον τους για τη μονή σε ένδειξη ευγνωμοσύνης, όταν η μονή παρεχώρησε το Χιλανδάρι, όπου οι άγιοι Σάββας και Συμεών έκτισαν την ομώνυμο μονή. Επίσης πολλοί Ρώσοι τσάροι και ηγεμόνες των παραδουνάβιων περιοχών παρεχώρησαν στη μονή διάφορα μετόχια.